Dengbej kelimesi Kürtçede ses ile söyleyen anlamına gelir. Deng -Ses, Bej-söyle demektir.
Kürt kültüründe önemli bir yere sahip olan Dengbejlik Sözlü Kürt edebiyatında önemli bir yeri vardır.
Yakın Kürt tarihinde dengbejlik bölgede meydana gelen, doğa olayları, aşkları, yaşantıları, yaşam şekillerini, sosyal hayatı bir şekilde biz sözlü olarak aktarmaktadır.
Dengbej olan kimse kendi başına bağımsız olarak , Şarkı-Türkü( klam, stran, dilok) söyleyerek Dengbejlik yaptığı gibi, bazen de bölgede ileri gelen kişilerinde , ağaların divanında sırf ağanın dengbeji olan kimselerde olmuştur. Ama dengbejler genellikle halk arasında kendi başına kendisini halka kabul ettirmiş kişiler olarak nam salarlar.
Dengebjellik kimi zaman düğünlerde, kimi zaman cıvatlarda ( Toplantı-köy odalarında toplanan cemaat) kimi zaman kendiliğinden oluşan ortamlarda stran -Klamlar( Türkü-Şarkı) Yanık ve duygu dolu bir haykırışla okunur-söylenirdi.
Genellikle dengebejler elektriğin olmadığı, televizyonların olmadığı ( özelikle 30 yaş altı olanlar bunu bilmezler), geceleri gaz lambaları ve çıralar ile evlerin aydınlatıldığı dönemlerde bitmek bilmeyen, doğru dürüst evlerin ısıtılamadığı( yoksulluktan) özellikle kırsal kesimlerde işin ve gücün azaldığı dönem olan kışın uzun soğuk gecelerinde, genellikle varlıklı olan bir ailenin evinde toplanan cıvat (toplantı ) denbejlerin klamı söylemesi ile birlikte başlardır.
Dengbej klam söylerken genellikle herhangi bir estruman yada müzik aleti kullanılmaz gırtlak gücü ile nağmelerdi sözlerini,
Klamlar konularına göre Yiğitlik, folklorik ve aşk klamları olarak kendi arasında ayrılırdı, genellikle Yiğitlik klamları, bir yiğitliği yaşamış olan herhangi birisinin adına dengbejin kendisi olayın meydana geliş şekli ile ama gerçek olan şekli ile klam üretirdi, yiğitlik klamları genelde bölgedeki bir ağanın yada beyin bir yiğitliği hafif bir şekilde abartılır, taraf tututulur kalm haline getirilir söylenirdi.
Flklorik klamlar ( Düğünde söylene n kılam dilok olarak bilinir) ise genellikle düğünlerde söylenen türkü-şarkı-klam -stran olarak meydana gelirdi.
Floklrik klamlarda ise genellikle bir birine aşık olan kız- erkek biri söyler diğeri söylenen şarkı sözlerini arkasından tekrar eder , düğün bu söylenen klamın folklorik makamına göre oynanırdır. Ama burada esas olan klamları söyleyip tekrarlayan kız ve erkek genelde bibirine sevdalı olan kişiler bir birini tekrar ederdi, hatta bazen ortamdaki diğer folklor oynayan kişiler arasında kıskançlığa sebep olup başka kız yada başka erkekten biri diğerinin söylediği klamı durup dururken atışır klamı terkarlardı, söyler ve bu durum diğer kızın da yada diğer erkeğin de diğerini sevdiği hususuna işaret ederdi.
Aşk klamları ise birbirine aşık olan sevdalanan iki kişi arasındaki hikayenin Türküleştirilmesi ( klam haline getirilmesi) ile söylenen klamlardır.
Aşk klamlarının özünde özelliği ise sözleri aşık olan kişiye aittir, ama söyleyeni başka biri , başka bir dengbejdir.
Aşk klamları genellikle kavuşmayan, yada kavuşması ile birlikte olay haline gelen klamlardır.
Aşk klamları söylenirken genellikle kadını erkek tavsir eder Bazen de tersi de olabiliyor, yani kadında erkeği tavsir ediyor, klmın sözlerinde aşık olan kimse sevdiği kişiyi ne kadar sevdiğini, uğrunda yapamayacağı hiçbir şey olmayacağını belirtmeye çalışır ,bazen de çaresiz olduğu ama kadının onum için ne kadar ulaşılmaz olduğunu, ne kadar kutsal olduğunu, ama kendisinin belirtiği nedenlerden dolayı çaresiz olduğunu anlatır klamda.
Aşk klamların da dengbej sevdiği kişiyi Bazen sevdiğini kınalı kekliğe benzetir, Bazen onun bir sim kadar parladığını, bazen onun sabah yıldızı olduğunu, bazen onun 14 deki ay kadar parladığını, bazen onun yürüyüşünün ne kadar emsalsiz ve benzersiz olduğunu, bazen de yayalarda, bir kır çiçeği olduğunu, gül, reyhan olduğunu melodiler ve ahankle anlatır dengbej kılamlarında.
Dengbejlerin her bir klamı genelde gerçek bir hikayeye dayanır, her klam bir olayın gerçekleşmesi sonucu söylene klamlardır.
Günümüzde en çok tanınan dengbejlerden bahsedecek olursak; Günümüzde halen güncelliğini koruyan ve halk arasında çok fazla dinelen dengbejlerimiz den başta Gelen halk arasında namı diyar denbejlerin şahı olarak bilinen rahmetle andığımız Rahmetli Şakıro, Dengej şakır yada Şakir DENİZ, halk dili ile Şakıro olarak bilinen benzersiz bir ses gücü olan dengejlik sanatını kusursuz bir ahenk ile icra eden müthiş bir sanatçıdır. ( Şakıro aynı zamanda ünlü ses sanatçısı Özcan deniz inde amcasıdır)
Şakıro gibi dengebjlik yapan daha birçok sanatçı ve sanatçıların sözlü olarak söyedeği anlattığı hikayeler klamlar vardır.
Aslında bu hikayelerin sözlü olarak söylenen şeklinin kayb olmaması için yazılı şekle dönüştürmek gerektiğini düşünüyorum.
Çünkü her bir kılam bir gerçek hikyaden alınmıştır.
Bu sözlü söylenen hikayelerin, geçmişte yaşanmış olan kültürlerin incelenmesi, yaşam şeklerinin, sosyal hayatın nasıl olduğunu yazılı birer esere dönüştürmek gerekir
Bu klamların bir tanesinin hikayesine kısaca değinecek olursak meşhur bave fahriye klamını bu bölgede hemen hemen duymayan, bilmeyen dinlemeyen yoktur sanırım, bave fahriya klamı bölgede gerçek hikayeye dayanan ve fahriya daha 7-8 yıl öncesinde kadar Batman merkezde yaşayan ve tanınan bir ailenin kızıydı, mesela bave fayriya nın Batmanlı olduğu ve merkeze bağlı bir köyde yakın zaman kadar yaşadığın pek bilen kimsenin olduğunu sanmıyorum.
işte bu klamlardaki hikayeler aynı zamanda yakın geçmişteki yaşanmışları da bize anlatması açısında önemli olduğunu ve bunların her birinin yazılı hale getirilmesi gerektiğini düşünüyorum.